Το μοναστήρι της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας βρίσκεται βορειοδυτικά των Ποταμιών και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός είναι χτισμένος σε σχήμα σταυρού (σταυροειδής με τρούλο). Δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε η Μονή.
Πιθανόν να χτίστηκε από κάποιο βυζαντινό άρχοντα, ο οποίος έφτασε στο νησί μετά την απελευθέρωση του από τους Άραβες, το 961 μ.Χ. Στην περιοχή που βρίσκεται η Μονή υπήρχαν βυζαντινοί συνοικισμοί με ενοριακό τους ναό την Παναγία τη Γκουβερνιώτισσα. Οι τοιχογραφίες ωστόσο του ναού, σύμφωνα με τον Μ. Χατζηδάκη, χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Στον θόλο του μεσαίου τρούλου ήταν ζωγραφισμένος ο θεός, στους τοίχους οι Προφήτες, οι Ευαγγελιστές, σκηνές της Καινής Διαθήκης, ο βίος του Ιησού κ.ά. Επίσης, διακρίνεται ο Μυστικός Δείπνος μέσα στο Άγιο Βήμα. Την περίοδο της πολιορκίας του Χάντακα από τους Τούρκους η Μονή απέκτησε την εύνοια του Τούρκου πασά, καθώς ο εφημέριος της Μονής με πονηρό τρόπο ξεγέλασε τον Τούρκο πασά, λέγοντας του ότι είδε όραμα πως όλη η Κρήτη γρήγορα θα βρεθεί υπό την εξουσία του. Έτσι, με φιρμάνι του πασά τα κτήματα της Μονής και η Μονή έμειναν απαραβίαστα. Το 1826 η Μονή με δωρεά πέρασε στους έξαρχους του Αγίου Τάφου. Το Μοναστήρι έμεινε έρημο από μοναχούς μετά το 1928 ενώ τα κτήματα του διανεμήθηκαν σε ακτήμονες κατοίκους του χωριού.Ο ναός αποτελούσε το καθολικό μιας διαλυμένης σήμερα μονής (τα σωζόμενα ερειπωμένα κελλιά ανήκουν στον 19ο αι.) της περιόδου της Ενετοκρατίας, φέουδο του Laurentius Maripero σύμφωνα με το Δουκικό Αρχείο του Χάνδακα (1368). Ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο, στον οποίο το δυτικό σκέλος είναι μεγαλύτερο σε μήκος. Με βάση τις τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του το μνημείο χρονολογείται στο β΄μισό του 14ου αι.
Ο εικονογραφικός κύκλος ακολουθεί τη βυζαντινή παράδοση. Στον τρούλο παριστάνεται ο Παντοκράτορας, στη ζώνη τυμπάνου οι Προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστάνεται η Θεοτόκος στον τύπο της Πλατυτέρας, πλαισιωμένη από αγγέλους και στο κάτω τμήμα της κόγχης η Κοινωνία των Αποστόλων και οι Συλλειτουργούντες Ιεράρχες. Στην ανατολική κεραία εικονίζονται ακόμη η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, το Όνειρο του Ιωσήφ, η Φυγή στην Αίγυπτο, και άλλες αποσπασματικά σωζόμενες σκηνές από το Βίο του Ιησού. Στη νότια κεραία εικονίζονται μεταξύ άλλων η Έγερση του Λαζάρου, ο Νιπτήρας και η Είσοδος στα Ιεροσόλυμα, αλλά και αρκετές ασυνήθιστες παραστάσεις από τη ζωή του Ιησού. Στη δυτική κεραία απεικονίζεται κυρίως ο κύκλος των Παθών: η Προδοσία του Ιούδα, ο Χριστός προ του Πιλάτου, η Άρνηση του Πέτρου, ο Χριστός Ελκόμενος, ο Εμπαιγμός, η Σταύρωση, οι Μυροφόρες στον Τάφο κ.ά. Στο δυτικό τοίχο παριστάνεται η Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην καμάρα της βόρειας κεραίας υπήρχαν παραστάσεις από τη ζωή της Θεοτόκου και από τα Θαύματα (Ίαση του τυφλού, Ίαση του παραλυτικού, ο Χριστός και η Σαμαρείτιδα) πολύ φθαρμένες σήμερα.
Το υψηλό επίπεδο της ζωγραφικής κατατάσσει το ναό της Γκουβερνιώτισσας ανάμεσα στα σημαντικότερα μνημεία της παλαιολόγειας περιόδου στην Κρήτη. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος παρουσιάζει καινοτομίες που προδίδουν την επίδραση των νέων καλλιτεχνικών ρευμάτων της παλαιολόγειας τέχνης, όπως είναι ο ισχυρός ρεαλισμός, η σπάνια ευρύτητα του εικονογραφικού προγράμματος και ο ιδιάζων τρόπος διάταξης των σκηνών, η ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα από το Βίο της Θεοτόκου, η εντονότερη αφηγηματικότητα και η ποιότητα της εκτέλεσης, που συνδέουν το μνημείο με τη λεγόμενη Μακεδονική Σχολή.
Πιθανόν να χτίστηκε από κάποιο βυζαντινό άρχοντα, ο οποίος έφτασε στο νησί μετά την απελευθέρωση του από τους Άραβες, το 961 μ.Χ. Στην περιοχή που βρίσκεται η Μονή υπήρχαν βυζαντινοί συνοικισμοί με ενοριακό τους ναό την Παναγία τη Γκουβερνιώτισσα. Οι τοιχογραφίες ωστόσο του ναού, σύμφωνα με τον Μ. Χατζηδάκη, χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Στον θόλο του μεσαίου τρούλου ήταν ζωγραφισμένος ο θεός, στους τοίχους οι Προφήτες, οι Ευαγγελιστές, σκηνές της Καινής Διαθήκης, ο βίος του Ιησού κ.ά. Επίσης, διακρίνεται ο Μυστικός Δείπνος μέσα στο Άγιο Βήμα. Την περίοδο της πολιορκίας του Χάντακα από τους Τούρκους η Μονή απέκτησε την εύνοια του Τούρκου πασά, καθώς ο εφημέριος της Μονής με πονηρό τρόπο ξεγέλασε τον Τούρκο πασά, λέγοντας του ότι είδε όραμα πως όλη η Κρήτη γρήγορα θα βρεθεί υπό την εξουσία του. Έτσι, με φιρμάνι του πασά τα κτήματα της Μονής και η Μονή έμειναν απαραβίαστα. Το 1826 η Μονή με δωρεά πέρασε στους έξαρχους του Αγίου Τάφου. Το Μοναστήρι έμεινε έρημο από μοναχούς μετά το 1928 ενώ τα κτήματα του διανεμήθηκαν σε ακτήμονες κατοίκους του χωριού.Ο ναός αποτελούσε το καθολικό μιας διαλυμένης σήμερα μονής (τα σωζόμενα ερειπωμένα κελλιά ανήκουν στον 19ο αι.) της περιόδου της Ενετοκρατίας, φέουδο του Laurentius Maripero σύμφωνα με το Δουκικό Αρχείο του Χάνδακα (1368). Ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο, στον οποίο το δυτικό σκέλος είναι μεγαλύτερο σε μήκος. Με βάση τις τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του το μνημείο χρονολογείται στο β΄μισό του 14ου αι.
Ο εικονογραφικός κύκλος ακολουθεί τη βυζαντινή παράδοση. Στον τρούλο παριστάνεται ο Παντοκράτορας, στη ζώνη τυμπάνου οι Προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστάνεται η Θεοτόκος στον τύπο της Πλατυτέρας, πλαισιωμένη από αγγέλους και στο κάτω τμήμα της κόγχης η Κοινωνία των Αποστόλων και οι Συλλειτουργούντες Ιεράρχες. Στην ανατολική κεραία εικονίζονται ακόμη η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, το Όνειρο του Ιωσήφ, η Φυγή στην Αίγυπτο, και άλλες αποσπασματικά σωζόμενες σκηνές από το Βίο του Ιησού. Στη νότια κεραία εικονίζονται μεταξύ άλλων η Έγερση του Λαζάρου, ο Νιπτήρας και η Είσοδος στα Ιεροσόλυμα, αλλά και αρκετές ασυνήθιστες παραστάσεις από τη ζωή του Ιησού. Στη δυτική κεραία απεικονίζεται κυρίως ο κύκλος των Παθών: η Προδοσία του Ιούδα, ο Χριστός προ του Πιλάτου, η Άρνηση του Πέτρου, ο Χριστός Ελκόμενος, ο Εμπαιγμός, η Σταύρωση, οι Μυροφόρες στον Τάφο κ.ά. Στο δυτικό τοίχο παριστάνεται η Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην καμάρα της βόρειας κεραίας υπήρχαν παραστάσεις από τη ζωή της Θεοτόκου και από τα Θαύματα (Ίαση του τυφλού, Ίαση του παραλυτικού, ο Χριστός και η Σαμαρείτιδα) πολύ φθαρμένες σήμερα.
Το υψηλό επίπεδο της ζωγραφικής κατατάσσει το ναό της Γκουβερνιώτισσας ανάμεσα στα σημαντικότερα μνημεία της παλαιολόγειας περιόδου στην Κρήτη. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος παρουσιάζει καινοτομίες που προδίδουν την επίδραση των νέων καλλιτεχνικών ρευμάτων της παλαιολόγειας τέχνης, όπως είναι ο ισχυρός ρεαλισμός, η σπάνια ευρύτητα του εικονογραφικού προγράμματος και ο ιδιάζων τρόπος διάταξης των σκηνών, η ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα από το Βίο της Θεοτόκου, η εντονότερη αφηγηματικότητα και η ποιότητα της εκτέλεσης, που συνδέουν το μνημείο με τη λεγόμενη Μακεδονική Σχολή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου